TİMUR SIRT / WiFi’nin annesi Hedy Lamarr: Hollywood’dan kablosuz teknolojiye

Hollywood’un “en güzel kadını” Hedy Lamarr ve deneysel müziğin aykırı ismi George Antheil, bugün Bluetooth’tan GPS’e kadar kullandığımız kablosuz iletişimin temelini attı. Hikaye hem bilimkurgu gibi hem de gerçek!

Telefonunuzun WiFi‘ye bağlanırken kullandığı prensip, aslında 1940’larda bir film yıldızı ve bir çılgın besteci tarafından icat edildi desem? Evet, yanlış duymadınız. Bir an için hayal edin… 1940’ların altın çağında Hollywood‘un en göz alıcı yıldızı, kırmızı halıda süzülen bir ikon. Göz kamaştıran güzelliğiyle nefesleri kesiyor. O kadın Hedy Lamarr. Ama kamera kapandığında, bu kadının aklı sahiden bambaşka yerlerde… Masasında, savaş gemileri, radyo dalgaları ve torpidoların kontrol sistemleri üzerine çizimler var! Ve yanında, modern müziğin “mekanik dehası” George Antheil. Piyano ruloları, çılgın senkronizasyon deneyleri, avangard besteler… İkisi bir araya geliyor ve ortaya WiFi ve Bluetooth’un temelini atan bir fikir çıkıyor: Frekans atlamalı yayılma spektrumu. Bu, sinema tarihine sığmayan, bilim ve sanatın en şaşırtıcı buluş hikâyesi…

MÜHENDİS BABANIN KIZI LAMARR
Hedy Lamarr 1914’te Viyana‘da doğdu. Asıl adı Hedwig Kiesler‘di. Mühendis bir babanın kızıydı ve küçük yaşta teknik merakını ondan almıştı. Ama güzelliği her şeyi gölgede bıraktı. Avrupa sinemasında yıldızlaştı, Hollywood’a transfer oldu, “dünyanın en güzel kadını” diye anıldı. Ne var ki Hedy’nin içindeki meraklı ruh, kırmızı halıya sığmıyordu. Eve geldiğinde set kıyafetlerini çıkarıyor, çalışma masasına oturup mekanik aletleri söküyor, çizimler yapıyor, icatlar düşünüyordu. Ama o sadece bir yüz değildi. Mühendis bir babanın kızı olarak büyümüş, teknik konulara inanılmaz bir merak duymuştu. Film setlerinden çıktığında boş zamanlarını mekanik cihazları söküp takarak, yeni fikirler geliştirerek geçiriyordu. Nazilerin yükseldiği Avrupa’dan kaçarak Hollywood’a gitti, MGM stüdyolarıyla anlaştı, yıldız oldu. Ama aklı hâlâ mühendislikteydi. George Antheil, Amerika‘nın en deneysel bestecilerinden biriydi. Konserlerinde piyano ruloları, pervaneler ve makineleri birlikte kullanıyordu. Müziğin ritmini senkronize eden mekanik sistemleri iyi biliyordu. Bu bilgi, Lamarr’ın kafasındaki mühendislik fikriyle birleşince tarihin yönünü değiştirecek bir buluş doğdu.

FREKANS ATLAMASI ÇÖZÜMÜ GELDİ
1940’larda savaş tüm dünyayı kasıp kavuruyordu. Düşman, müttefik torpidolarının radyo sinyallerini kolayca bozabiliyor, torpidolar hedefi vuramıyordu. Lamarr’ın aklına parlak bir fikir geldi. “Eğer torpidoların kontrol sinyallerini sürekli değişen frekanslarla gönderirsek, düşman hangi frekansı bozacağını bilemez!” Antheil hemen kendi dünyasından bir örnek verdi: piyano ruloları. Piyano rulosu, önceden belirlenmiş deliklerle notaları otomatik çalar. İkisi düşündü: “Ya iki cihaz aynı anda, önceden belirlenmiş bir plana göre frekans atlayabilse?” İşte bu, bugün FHSS – Frekans Atlamalı Yayılma Spektrumu diye bildiğimiz teknolojinin ilk taslağıydı. İkili, bu sistemi tasarladı ve 1942’de “Secret Communication System” adıyla patent aldı. Normalde bir radyo sinyali sabit bir frekanstan yayın yapar. Ama frekans atlamalı sistem sinyali saniyenin çok küçük dilimlerinde farklı frekanslara taşır. Düşmanın sinyali bozmasını engeller. İletişim daha güvenli olur. Sinyal parazitlere karşı dayanıklı hâle gelir. Bugün WiFi, Bluetooth ve GPS hâlâ bu ilkeyi kullanıyor.

ZAMANIN ÇOK İLERİSİNDE BULUŞ
ABD Donanması bu buluşu “fazla karmaşık” bulup kullanmadı. Patent raflarda kaldı. Ama teknoloji geliştikçe, 1980’lerde kablosuz iletişimde yayılma spektrumu teknikleri kullanılmaya başlandı. Wi- Fi’den Bluetooth’a, hatta cep telefonu şebekelerine kadar pek çok sistem bu prensip üzerine kuruldu. Ne yazık ki patent süresi dolmuştu. Hedy Lamarr ve George Antheil bu teknolojiden maddi kazanç elde edemedi. Ancak 1997’de, Hedy Lamarr hayatının son yıllarında “kablosuz iletişimin öncüsü” olarak ödüllendirildi.

GÜZELLİK ZEKAYI GÖLGELEMEMELİ
Hedy Lamarr’ın hikâyesi, kadınların bilime katkısının nasıl göz ardı edildiğinin de bir örneği. Dönemin medyası onun sadece güzelliğine odaklandı, zekâsını görmezden geldi.
Hedy, “Bir kadının güzel olması onun zekâsını gölgelememeli” diyordu.
George Antheil ise sanatla bilimin kesişebileceğini gösterdi.

GEORGE ANTHEİL: MEKANİK RUHLU BİR BESTECİ
George Antheil, Amerikalı bir besteciydi ama sıradan bir müzik adamı değildi. “Ballet Mécanique” gibi deneysel eserlerinde piyano rulosu, pervaneler ve makineler kullanıyordu. Müzikte senkronizasyon ve ritmin matematiğini araştırıyordu.
Lamarr ve Antheil, 1940’ların ortasında Hollywood’un sosyetik davetlerinde tanıştı. Sohbet ettiklerinde ortak bir dertleri olduğunu fark ettiler:
II. Dünya Savaşı’nda düşman sinyallerinin müttefik torpidoları devre dışı bırakması.
1942’de “Secret Communication System” adlı patentlerini aldılar. Sistem, radyo sinyallerini sürekli atlayarak güvenli hâle getiriyordu. Yani düşmanın parazit yayması neredeyse imkânsızdı. Ama ne oldu? ABD Donanması, o dönemde “fazla karmaşık” bulup kullanmadı. Patent rafta kaldı.
Yıllar geçti. Patent süresi doldu. 1980’lerde kablosuz iletişim teknolojileri geliştikçe, frekans atlama tekniği yeniden keşfedildi. WiFi, Bluetooth, GPS… Hepsi bu ilkeye dayanıyordu.
Ve işin ironisi, bu teknoloji yaygınlaştığında Lamarr ve Antheil’in isimleri neredeyse unutulmuştu.

MÜZİĞİN RİTMİNDEN KABLOSUZ İLETİŞİM DOĞDU.
Bugüne bırakılan miras; WiFi bağlantınızın stabil kalması, Bluetooth kulaklığınızın sorunsuz çalışması, GPS’in hedefi şaşırmaması…
Hepsi, 1942’de bir aktris ve bir bestecinin kurduğu hayalin meyvesi.
Hedy Lamarr ve George Antheil’in hikâyesi bize şunu gösteriyor: Yenilik, farklı dünyaların birleşmesinden doğar.
Hollywood’un göz alıcı yıldızı ve çılgın bir besteci, birlikte oturup bir fikir geliştirdi. Ve bu fikir, onlarca yıl sonra bile teknolojinin temelini oluşturdu.
Bugün telefonunuzu elinize aldığınızda, WiFi’ye bağlandığınızda ya da Bluetooth kulaklığınızı taktığınızda, aslında Hedy Lamarr’ın ve George Antheil’in sessiz devrimine dokunuyorsunuz.

DOĞUM GÜNÜ MUCİTLER GÜNÜ OLDU
İlk evliliği Avusturyalı bir silah tüccarıyla oldu. Kocasının Nazi bağlantılarından kaçarak Amerika’ya gitti. MGM stüdyolarının en büyük yıldızlarından biriydi. “Samson and Delilah” en bilinen filmi. Savaş döneminde moral amaçlı etkinliklere katıldı, milyonlarca dolar bağış topladı. Ölümünden sonra doğum günü “Mucitler Günü” olarak kutlanıyor (9 Kasım). Hedy Lamarr, 1997 yılında Electronic Frontier Foundation (EFF) tarafından Pioneer Award (Öncü Ödülü) ile onurlandırıldı. Bu ödül, internet ve dijital iletişim teknolojilerine önemli katkı yapan kişilere veriliyor. Hedy Lamarr, frekans atlamalı yayılma spektrumuyla kablosuz iletişimin temelini attığı için bu ödüle layık görüldü. Ayrıca aynı yıl Lamarr ve George Antheil’e National Inventors Hall of Fame (Ulusal Mucitler Onur Listesi) üyeliği de verildi.

TEKNOLOJİ ÇOK İLERİDEYDİ, DONANMA BUNA HAZIR DEĞİLDİ
Teknoloji çok ilerideydi, donanma buna hazır değildi. 1942’de Hedy Lamarr ve George Antheil’in aldığı “Secret Communication System” patenti, o dönemde ABD Donanması tarafından kullanılmadı çünkü birkaç temel engel vardı. O yıllarda torpido kontrol sistemleri hâlâ mekanik ve kablolu sistemlere dayanıyordu. Lamarr’ın önerdiği frekans atlama için gerekli elektronik bileşenler ve senkronizasyon teknolojisi pratikte yeterince gelişmemişti. “Piyano rulolu” çözüm fazla karmaşık görünüyordu. Patent, frekans değişimini senkronize etmek için bir piyano rulosu mekanizması öneriyordu. Donanma mühendisleri bu fikri teorik olarak parlak ama savaş şartlarında uygulanamaz buldu. Bürokrasi ve önyargılar devredeydi. Hedy Lamarr, Hollywood yıldızı olduğu için ciddiye alınmadı. Ayrıca savaş döneminde kadın mucitlerin buluşları pek dikkate alınmıyordu. O dönem için alternatif çözümler tercih ediliyordu. Donanma, torpidoları uzaktan radyo ile yönlendirmek yerine farklı askeri stratejilere yöneldi. Bu yüzden Lamarr ve Antheil’in buluşu rafa kaldırıldı. Ancak teknoloji 1950’lerde ve 60’larda ilerleyince, askeri haberleşmede frekans atlama prensibi yeniden keşfedildi ve kullanılmaya başlandı. Daha sonra sivil kablosuz iletişime de uyarlanarak WiFi, Bluetooth ve GPS gibi sistemlerin temelini oluşturdu.

KAYNAKLAR
Hedy Lamarr ve George Antheil’in 1942 tarihli “Secret Communication System” patenti (Patent No: 2,292,387)
IEEE (Institute of Electrical and Electronics Engineers) yayınları – frekans atlamalı spektrum teknolojisi üzerine
Electronic Frontier Foundation (EFF) arşivleri – 1997 Pioneer Award belgeleri
National Inventors Hall of Fame kayıtları
“Hedy’s Folly” – Richard Rhodes
Smithsonian Magazine, Scientific American gibi yayınlardaki özel dosyalar